خبرگزاری تسنیم ـ محمد ملکزاده؛ در دیدار دستاندرکاران همایش بینالمللی بزرگداشت آیتاللّه میرزا محمدحسین نائینی، رهبر انقلاب اسلامی در بیانی کوتاه اما عمیق، تصویری جامع از جایگاه علمی و سیاسی این فقیه و متفکر بزرگ ارائه دادند؛ تصویری که میتوان آن را نوعی احیای قرائت انقلابی و اسلامی از نائینی دانست. ایشان نائینی را نهفقط یک مجتهد اصولی بزرگ در حوزه نجف، بلکه یکی از بنیانگذاران اندیشه سیاسی اسلامی نوین در سده معاصر معرفی کردند؛ فقیهی که به تعبیر رهبر انقلاب، شاکله علم اصول را با نظم و نوآوری بازسازی کرد و در عرصه سیاست نیز بر اساس مبانی دینی و عقلی، نظامی را طراحی نمود که از حیث نظری، بسترساز تفکر جمهوری اسلامی در عصر کنونی است. در ارتباط با اندیشه سیاسی میرزای نائینی از منظر رهبر معظم انقلاب توجه به نکاتی حائز اهمیت است:
نائینی؛ پیوند میان اجتهاد عقلمحور و سیاست دینی
در تحلیل رهبر انقلاب، نقطه درخشان اندیشه میرزای نائینی در این است که عقل اجتهادی او در علم اصول، در عرصه سیاست نیز بهکار گرفته شد. تأکید معظمله بر نظم فکری و نوآوریهای پرشمار در اصول در حقیقت اشاره به منش روشمند نائینی دارد؛ همان منشّی که او را قادر ساخت مسأله حکومت، عدالت و نظارت را از متن علم فقه و اصول استخراج کرده و به زبان سیاست ترجمه کند. این نگاه، نائینی را در دستگاه فکری رهبر انقلاب به حلقه واسطی میان فقه شیعه در عصر مشروطه و نظریه ولایت فقیه در عصر انقلاب اسلامی تبدیل میکند.
محور اندیشه سیاسی نائینی؛ حکومت اسلامی بر پایه ولایت و نظارت عمومی
رهبر انقلاب در تبیین مؤلفههای بنیادین اندیشه سیاسی نائینی تأکید کردند که وی اعتقاد به تشکیل حکومت اسلامی بر پایه ولایت در مقابل استبداد را اصلیترین رکن نظریه خود میدانست. در واقع، نائینی نخستین فقیهی است که دولت مشروع و مردمی را ذیل دو اصل یا قاعده همزمان صورتبندی کرد: «اصل ولایت شرعیه فقیهان و علمای دین در مشروعیت قانون و حکومت» و «اصل نظارت عمومی ملت برای جلوگیری از استبداد و انحراف قدرت». رهبر انقلاب این دو اصل را جمع میان «اسلامیت» و «مردمیت» دانسته و تصریح کردند که این چارچوب، در صورت امروزیِ خود، همان جمهوری اسلامی است؛ یعنی نظامی که در آن حاکمیت سیاسی بر پایه ولایت فقیه تنظیم میشود، اما نظارت، پاسخگویی و مشارکت عمومی جزو ارکان ساختاری آن است.
نائینی و مرزبندی مشروطه الهی با مشروطه غربی
در نگاه رهبر انقلاب، اهمیت میرزا نائینی صرفاً در دفاع از مشروطه نیست، بلکه در تفکیک دو نوع مشروطه است: نخست، مشروطهای که برای عدالت و رفع استبداد بنا شده بود؛ و دوم، مشروطهای که استعمار انگلیس با چهرهای فریبنده بر ایران تحمیل کرد. تأکید رهبر انقلاب بر اینکه خود نائینی در نهایت کتاب «تنبیهالامه و تنزیهالمله» را از دسترس خارج کرد، نشان میدهد که وی نه بهسبب ندامت علمی، بلکه به دلیل انحراف انقلاب مشروطه از مدل اسلامیـعدالتی آن، دست به چنین اقدامی زد. این نزاع تاریخی میان مشروطه الهی و مشروطه غربی همان خط گسل نظری است که انقلاب اسلامی، به رهبری امام خمینی(ره)، آن را اصلاح و احیا کرد. به بیان دیگر، بیانات رهبر انقلاب نوعی بازخوانی انتقادی از تاریخ مشروطه است تا نشان دهد تحقق آرمان نائینی در قالب «حکومت اسلامی و مردمی» نه در دوره مشروطه، بلکه در قالب نظام ولایت فقیه به ثمر نشست.
جایگاه نائینی در منظومه فکری رهبر انقلاب
رهبر انقلاب با تعبیر «استوانه رفیع علمی و معنوی حوزه نجف» نهتنها به غنای حوزوی نائینی اشاره دارند، بلکه او را الگویی برای امتداد علم در سیاست، و امتداد سیاست در تقوا میدانند. در خوانش ایشان، نائینی فقیهی است که توانست میان سه عنصر پیوند برقرار کند: «فقه و اصول بهعنوان نظام معرفتی»، «عدالت و نظارت بهعنوان مبنای اداره جامعه» و «ولایت و ایمان به شریعت بهعنوان منشأ مشروعیت». این سهگانه در حقیقت صورت نخستین از آن چیزی است که رهبر انقلاب در نظریه سیاسی خود، «نظام ولایی مردمسالار» مینامند.
از تنبیهالامه تا جمهوری اسلامی
بیانات اخیر رهبر انقلاب نشان داد که «تنبیهالامه و تنزیهالمله» صرفاً یک متن تاریخی نیست، بلکه حلقهای نظری در زنجیره تطور فقه سیاسی شیعه است؛ زنجیرهای که از تلاش نائینی برای رفع استبداد آغاز شد و با تئوریزهسازی ولایت فقیه در اندیشه امام خمینی و تحقق آن در قالب جمهوری اسلامی به اوج رسید. بر این اساس، رهبر معظم انقلاب در مقابل برخی تفسیرهای نادرست از اندیشه نائینی، دو پیام کلیدی را برجسته کردند:
1. ضرورت احیای چهره اصیل و اسلامی نائینی در برابر قرائتهای سکولار و لیبرال از مشروطه.
2. تبیین تداوم تاریخی میان اندیشه نائینی و الگوی جمهوری اسلامی ایران.
رهبر انقلاب با این تحلیل تاریخی–فلسفی، نائینی را از محدوده تاریخ به حوزه الگوهای زنده فکری انقلاب اسلامی بازگرداندهاند. از نگاه ایشان، نائینی فقیهی بود که در عصر خود نظریهای برای مهار استبداد و تضمین مشروعیت ارائه داد، و امام خمینی(ره) در قالب نظام جمهوری اسلامی، آن نظریه را از سطح اندیشه به سطح نهاد و حاکمیت رساند.
بنابراین، در منظومه فکری آیتالله خامنهای، میرزا نائینی نخستین معمار نظری مردمسالاری دینی در تاریخ معاصر شیعه است؛ مردی که «ولایت» را بدون حذف «مردم»، و «عدالت» را بدون حذف «فقه» معنا کرد و همین جامعیت، رمز جاودانگی اندیشه او در تداوم انقلاب اسلامی است.
انتهای پیام/