به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم ، آیتالله محمود رجبی، رئیس مؤسسه امام خمینی(ره) در آیین اختتامیه همایش ملی علوم انسانی اسلامی در افق بیانیه گام دوم انقلاب که در سالن همایشهای حکمت دانشگاه قم برگزار شد، اظهار کرد: توسعه علوم انسانی اسلامی بدون بهرهگیری از منابع دینی و تعامل با علوم تجربی ممکن نیست.
وی با قدردانی از حضور در جمع علمی و فرهنگی حاضر، گفت: علوم دینی، بر اساس منابع معتبر دینی مانند قرآن، روایات و عقل و با روش علمی دینی شکل میگیرند و اگر به شیوه علمی بررسی شوند، میتوانند مبنای تحقق علوم انسانی اسلامی باشند.
علوم انسانی بدون منابع دینی ناقص است
عضو مجلس خبرگان رهبری افزود، علوم ابزاری نیز نقش مهمی در فهم منابع دینی دارند؛ این علوم مستقیماً از متن دینی استخراج نشدهاند اما ابزار فهم و تبیین مفاهیم دینی هستند، مانند علوم بلاغی و اصول فقه.
رئیس مؤسسه امام خمینی(ره) با اشاره به اهمیت علوم انسانی، خاطرنشان کرد: این علوم که به بررسی انسان و جامعه میپردازند، پیش از این نیز مورد توصیه قرار گرفتهاند، اما نگرش اثبات گرایی و جدایی آنها از منابع دینی، سبب تحریف و کاهش کارآمدی آنها شده است، لذا دادههای تجربی نیز میتواند در فهم دین نقشآفرین باشد و نگاه افراطی که ارزش علوم تجربی را در حوزه دین نفی میکند، نادرست است.
رجبی تصریح کرد: قرآن و روایات نه تنها در حوزههای اعتقادی بلکه در مسائل عقلانی و فلسفی نیز راهگشا هستند و نمیتوان حوزه تعقلی را فارغ از دین تصور کرد. به عنوان مثال در مباحث فلسفی و علم النفس، استناد به منابع وحیانی میتواند پاسخ مسائل فلسفی را روشن کند، حتی در مواردی که استدلال عقلی به نتیجه نرسیده باشد. لذا منابع دینی و وحی، در محتوا و مبانی علوم انسانی اسلامی نقش بنیادین دارند و بدون آنها توسعه علمی ممکن نیست.
وی در ادامه، بیانیه گام دوم انقلاب را بیانیهای تمدنساز و جامعساز توصیف کرد و گفت: این بیانیه مسیر توسعه علوم انسانی و اسلامی را روشن کرده و ظرفیتهای موجود و راه رسیدن به تمدن نوین اسلامی را ترسیم کرده است. که تحقق این اهداف بدون تعامل مستمر حوزه و دانشگاه امکانپذیر نیست و توسعه فقه، فلسفه، تفسیر و علوم تربیتی تنها در بستر بازخورد مستمر و علمی میان این دو نهاد ممکن است.
رجبی با اشاره به پروژههای نوین مانند هوش مصنوعی و علوم شناختی، خاطرنشان کرد: این حوزهها نیازمند بنیانهای فلسفی، کلامی، فقهی و اعتقادی هستند و بدون همکاری حوزه و دانشگاه نمیتوانند به شکل اجتهادی و معتبر پیشرفت کنند. لذا علم انسانی اسلامی تنها در بستر منابع دینی، فلسفه، اخلاق و تعامل مستمر با علوم تجربی و دانشگاهی قابلیت شکلگیری و توسعه دارد.
رئیس مؤسسه امام خمینی(ره) اظهار داشت: بیانیه گام دوم انقلاب راهبردی روشن برای توسعه علوم انسانی و اسلامی فراهم کرده و حوزه و دانشگاه باید با همافزایی، ظرفیتهای علمی و تمدنی کشور را شکوفا کنند.
عضو هیئت رئیسه مجلس خبرگان رهبری در ادامه سخنان خود به بررسی جایگاه علوم انسانی اسلامی در مسیر تمدن نوین اسلامی پرداخت و تأکید کرد: بیانیه گام دوم انقلاب، تمدنساز و جامعساز است و هر بخش آن ظرفیتهای ویژهای دارد که باید در حوزههای مختلف بهطور دقیق مورد توجه قرار گیرد. لذا علوم انسانی، برخلاف علوم غیر انسانی که تنها مسیر تحقیقات را دنبال میکنند، دارای نقش هویتی و تمدنساز هستند و میتوانند در شکلدهی محتوا و قالب تمدن اسلامی نقشآفرین باشند. علوم انسانی علاوه بر جهت دهی علمی، میتوانند در حوزههایی مانند سبک زندگی، اخلاق، معنویت و تربیت نیز اثرگذار باشند و برای تحقق این اهداف، بهرهگیری از علوم انسانی اسلامی و دستاوردهای تجربی و کاربردی ضروری است.
رجبی با اشاره به دیدگاه آیت الله مصباح(ره) درباره تأثیرگذاری اخلاق بر تربیت انسان، تصریح کرد: برای طراحی یک نظام متقن اخلاقی و تربیتی لازم است علاوه بر علوم اخلاقی و منابع دینی، از دستاوردهای روانشناسی، علوم تربیتی و حتی علوم اجتماعی بهره گرفت. این بهرهگیری باید در چارچوب دیدگاههای دینی و دادههای وحیانی باشد تا علوم انسانی اسلامی بتوانند نقش مؤثر در هدایت انسانها و ایجاد سازههای تمدنی ایفا کنند.
وی عنوان کرد: دادههای تجربی باید در درون علوم انسانی اسلامی قرار گیرند و نه به شکل جداگانه و زمانی که این علوم شکل بگیرند، میتوانند راهگشای حرکت به سوی تمدن نوین اسلامی باشند.
علوم انسانی اسلامی؛ مبانی دینی، نقش تمدنی
رئیس مؤسسه امام خمینی(ره) در ادامه توضیح داد: برای ساماندهی علوم انسانی اسلامی، باید نقش و میزان تأثیر علوم دینی موجود را در تولید این علوم مشخص کنیم. تا همه علوم دینی در این مسیر نقشآفرین باشند؛ برخی از آنها کاملاً روشن و برخی نیازمند تبیین بیشتری هستند. با نگاه جامع نگر به علوم انسانی، میتوان علوم پیشینی و پسینی را نیز در نظر گرفت تا مشخص شود کدام مبانی دینی و فلسفی میتوانند پایه و اساس علوم انسانی اسلامی باشند و این علوم در چه حوزههایی قادر به تحولآفرینی هستند.
رجبی به اهمیت فلسفه اسلامی به عنوان یکی از مبانی تأثیرگذار در علوم انسانی اشاره کرد و توضیح داد: فلسفه اسلامی برخلاف تصور رایج، تنها نسخهای از فلسفه یونانی نیست، بلکه با تأثیرپذیری از آموزههای اسلامی، نقش سازنده و تحولآفرین در علوم انسانی ایفا میکند.
عضو مجلس خبرگان رهبری افزود: بخشی از علوم دینی مانند علوم ابزاری، اصول فقه، علوم قرآنی و علوم حدیث نیز میتوانند در مباحث روشی و تولید دانش کاربردی علوم انسانی اسلامی اثرگذار باشند.
وی به مسئله وجود انسان و دوبعدی بودن در دیدگاه اسلامی اشاره کرد و گفت: انسان در دیدگاه اسلامی دارای دو بُعد روح و جسم است و رابطه متقابل این دو بُعد، در علوم انسانی نقشآفرین است. این نگاه باعث تحول بنیادین در علوم انسانی میشود و میتوان گفت در بسیاری از مسائل علوم انسانی، این مبانی نقش اساسی دارند. حتی علوم کاربردی مانند مدیریت نیز تحت تأثیر این مبانی قرار میگیرند، زیرا فهم هویت و ماهیت انسان بر تمام شاخههای علوم انسانی تأثیرگذار است.
رجبی خاطرنشان کرد: علوم انسانی اسلامی اگر بر اساس مبانی دینی و با بهرهگیری از دادههای تجربی و کاربردی سامان یابند، میتوانند در همه ابعاد تمدنی، از اخلاق و تربیت گرفته تا سبک زندگی و معنویت، نقش مؤثر داشته باشند و مسیر تحقق تمدن نوین اسلامی را هموار کنند.
رئیس مؤسسه امام خمینی(ره) به بررسی نقش علوم انسانی اسلامی در تمدنسازی پرداخت و تأکید کرد: این علوم، علاوه بر محتوا، در روش نیز نقشآفرین هستند.
وی با اشاره به اهمیت روش در علوم انسانی، به نمونهای از بحثهای اسنادی در علوم اجتماعی اشاره کرد و توضیح داد: مباحث مربوط به اعتبار اسناد، انتساب آثار به مؤلفان و اصالت متون در علوم قرآن، علوم حدیث و حتی مباحث کلامی مطرح است. این بحثها، به لحاظ روششناسی و تکنیکهای اثبات سند، به عنوان بخشی از علوم ابزاری، میتوانند در شکلدهی و تولید علوم انسانی اسلامی نقش مؤثر داشته باشند.
علوم انسانی اسلامی؛ مسیر نوآوری و حل مسائل اجتماعی
رجبی همچنین به اهمیت بخش محتواساز علوم دینی اشاره کرد و گفت: تفسیر موضوعی قرآن و بررسی روایات، عملاً نظریهپردازی در مسائل علوم انسانی را شکل میدهد.
وی تصریح کرد: تفسیر موضوعی و تشریحی روایات، اسکلتبندی اصلی علوم انسانی اسلامی را تشکیل میدهد و این مسیر، اگرچه تاکنون به طور محدود پیموده شده، زمینهای گسترده و بکر برای پژوهش و تولید علم دارد. لذا با توجه به تأکیدات مقام معظم رهبری در حوزه سرآمدی نظامسازی، لازم است در نظامسازی کلان و خرد علوم انسانی، نگاه اسلامی و بهرهگیری از منابع قرآنی و روایی مورد توجه قرار گیرد و نوآوریهای شگرفی در این عرصه شکل گیرد.
رئیس مؤسسه امام خمینی(ره) به ظرفیت علوم انسانی اسلامی در سطح جهانی نیز اشاره کرد و گفت: تولید این علوم نه تنها به جامعه ما خدمت میکند، بلکه میتواند علوم انسانی جهانی را متحول کند.، به ویژه در حوزههایی مانند برنامهریزی اجتماعی، مهندسی اجتماعی و اخلاق، ظرفیتهای بالایی برای نظریهپردازی و ارائه مدلهای کاربردی دارند. بر این اساس، بهرهگیری از روشها و تکنیکهای علوم دینی، به خصوص تفسیر موضوعی، میتواند در شکلگیری و تحکیم علوم انسانی اسلامی مؤثر باشد.
رجبی در ادامه سخنان خود، اهمیت پژوهشهای دقیق و علمی در حوزه علوم انسانی اسلامی را مورد تأکید قرار داد و افزود: حتی در پژوهشهای آسیبشناسی اجتماعی، کجرویها و مسائل کاربردی میتوان با استفاده از منابع دینی و نظریهپردازی مبتنی بر تفسیر موضوعی و روشهای اسنادی، پاسخهای جدید و کاربردی ارائه کرد. این مسیر نیازمند سرمایهگذاری پژوهشی و توجه جدی به تولید علوم انسانی اسلامی است تا هم در سطح ملی و هم در عرصه جهانی، نقشآفرین باشد.
عضو هیئت رئیسه مجلس خبرگان رهبری در تشریح اهمیت علوم انسانی اسلامی به ارائه نمونهای کاربردی در حوزه آسیبشناسی اجتماعی پرداخت و با اشاره به یک پژوهش جامع توضیح داد: نظریات موجود در آسیبشناسی اجتماعی چه در منابع فارسی و چه در منابع لاتین حتی برخی ترجمهها، بهصورت کامل گردآوری شده است. این پژوهش، جامع ترین کتاب در حوزه کجروی را تولید کرده است که نه تنها از جامعهشناسی بلکه از جرمشناسی حقوق و سایر علوم مرتبط نیز بهره برده و تمامی دستاوردهای بشری در این عرصه را پوشش داده است.
از دل قرآن تا متن جامعه
رجبی افزود: در این پروژه، پرسشها توسط دو محقق یکی در حوزه قرآن و دیگری در حوزه روایات زیر نظر یک محقق برتر در رشته مربوطه ارزیابی شد و سپس این پرسشها در دو تفسیر مشهور، المیزان و تفسیر نمونه، مورد بررسی قرار گرفتند تا پاسخهای استخراج شده نشان دهد قرآن و روایات چه ظرفیتهایی در پاسخ به مسائل آسیبشناسی اجتماعی دارند. که این بررسیها بهطور دقیق و با نگاه اجتماعی انجام شده و نه به زور و قیاس نادرست با مفاهیم دیگر، بلکه با تحلیل دقیق همنشینیها و همنواییهای موضوعی در مسائل ریز اجتماعی.
وی خاطرنشان کرد: نتیجه این بررسیها نشان داد بسیاری از مسائلی که در تفسیر قرآن و منابع روایی مورد بحث قرار گرفته، تاکنون در نظریات بشری کمتر توجه شدهاند و ظرفیت ارائه پاسخهای نوین در حوزه علوم انسانی و اجتماعی را دارند. حتی برخی نکات اخلاقی و رفتاری قرآن در تفسیرهایی مانند المیزان و تفسیر نمونه که پیشتر استفاده شده بودند، بهطور کامل استخراج نشده و هنوز ظرفیت بالقوه برای تحول علوم انسانی وجود دارد.
عضو مجلس خبرگان رهبری با تأکید بر اهمیت بهرهگیری از این گنجینه علمی، گفت: ما در کنار دریای علم قرآن نشستهایم و هنوز از بسیاری از ظرفیتهای آن استفاده نکردهایم. تولید علوم انسانی اسلامی برای پیشبرد بیانیه گام دوم انقلاب و ساختن تمدن نوین اسلامی یک ضرورت اساسی و غیرقابل اجتناب است. که این مسیر نیازمند تربیت محققان و دانشمندان توانمند، اجرای پروژههای علمی منسجم و استخراج مستمر معارف قرآنی و روایی است و ممکن است چند سال طول بکشد تا مجموعهای غنی از دانش علوم انسانی اسلامی شکل گیرد.
وی در ادامه یادآور شد: قرآن حتی پس از بررسیهای متعدد همچنان سخن جدید دارد و شگفتیهای آن پایانپذیر نیست؛ بنابراین استخراج علوم انسانی اسلامی از قرآن و منابع روایی میتواند نقش محوری در توسعه نظری و عملی تمدن نوین اسلامی و تحول علوم انسانی در سطح ملی و بینالمللی ایفا کند. که بسیاری از رشتههای دانشگاهی موجود، اگرچه در نظام آموزش عالی تدریس میشوند، به نیازهای واقعی جامعه پاسخ نمیدهند و ضروری است با بهرهگیری از علوم انسانی اسلامی، تحقیق و آموزش در این حوزه به سمت مسائل کاربردی و تمدنساز هدایت شود.
رجبی در تشریح نقش علوم انسانی اسلامی در بیانیه گام دوم انقلاب اظهار داشت: شگفتیهای قرآن پایانپذیر نیست و معارف قرآنی ظرفیتهای بیپایانی برای تولید علوم محتوایی و علوم هدفساز دارند. در علوم دینی بخشی از غایتها مشخص میشوند و مسیر و جهتگیری علم را تعیین میکنند که این امر بسیار حیاتی است.
علم برای علم کافی نیست
وی با اشاره به وضعیت علوم انسانی موجود در نظام دانشگاهی افزود: مقام معظم رهبری تأکید کردند باید بررسی کنیم که این علوم انسانی موجود آیا به نفع جامعه است یا به ضرر آن. مشکل اصلی این است که بسیاری از علوم جهتگیری صحیح ندارند؛ علم برای علم کافی نیست، علم باید جذاب باشد و بتواند معضلات اجتماعی را حل کند.
رجبی تأکید کرد: برای حرکت در مسیر بیانیه گام دوم، علوم انسانی باید با نگاه هدفمند و مسئلهمحور ساخته شوند. چرا که در علوم دینی بخشی از دانش ما علوم بایدساز است، مانند فلسفه اخلاق، فلسفه ارزشها و تفسیر موضوعی قرآن که ناظر به اهداف هستند و میتوانند نقش بسیار مؤثری در سطح کلان و خرد ایفا کنند.
عضو مجلس خبرگان رهبری در ادامه به اهمیت علوم هنجاری اشاره کرد و ابراز داشت: علوم هنجاری ما مانند فقه و اخلاق، همواره توصیههای باید و نباید ارائه میدهند و میتوانند علوم انسانی مصرفی مانند مدیریت، تصمیمگیری و اخلاق سازمانی را متحول کنند. این علوم هنجاری نقش کلیدی در تعیین جهت و اولویتبندی سرمایهگذاری علمی و توسعه دانش دارند.
وی در پایان تأکید کرد: برای توسعه علوم انسانی اسلامی باید مشخص کنیم کدام عرصهها اولویت بیشتری دارند و در کدام زمینهها نیاز به سرمایهگذاری و توسعه بیشتر داریم تا حرکت به سمت تمدن نوین اسلامی بهطور منسجم و هدفمند پیش برود.
انتهای پیام/